भत्कनुका कारणहरु

काष्ठमण्डपबाट भग्नावशेष ठूला मेशिनले पन्छाउँदा भूकम्पबाट बचेको सतहहरु र जग पनि बिगारी दिएको अनुसन्धान टोलीले पहिचान गरेको थियो ।

काष्ठमण्डपको जग ईटा माटोको जोडाईमा बनेकाले कम्पमा लचकदार हुने हुँदा दुई मिटर गहिरो ईटाको जग पर्खालमा भूकम्पले कुनै पनि दरार वा क्षति पुर्र्याउन सकेन ।

काष्ठमण्डप पूर्णरुपमा ध्वस्त हुनुको महत्वपूर्ण कारण यही थियो किनभने यही कारणले संरचनाका महत्वपूर्ण अंशलाई खडा मात्र गरियो र क्षति नहुँदै मजवुत जगसँग संरचना जोडिन सकेन ।

हामीहरुले भूकम्पपछि उत्खनन् गर्नु पूर्व काष्ठमण्डपको अभिलेखीकरण उभिएको संरचना र परम्परा मार्फत गरिएको थियो । परम्परागत हिसावले यसलाई १२ औं शताब्दीमा निर्माण भएको भनिएको थियो । साथै गोरखनाथको मूर्ति सन् १३७९ तिरको रहेको तिथि निर्धारण गरिएको थियो।

काष्ठमण्डपको जगको वैज्ञानिक तिथि निर्धारण स्टर्लिङ्ग विश्वविद्यालयको प्रयोगशालाबाट आएपछि काष्ठमण्डप आरम्भिक सातौ र नवौ शताब्दीमा वनेको सूचना प्राप्त भएको छ जुन पहिला भनिएको भन्दा धेरै वर्ष अगाडि बनेको थियो।

काठमा गरिएको तिथि निर्धारणले ११देखि १२ औ शताब्दीको विचमा काष्ठमण्डपमा व्यापक रुपमा पुनर्निर्माणको कार्य भएको देखिएको छ । यस तथ्यले कसरी, स्मारकहरु समयक्रममा बनाईन्छ र पुन: विकास गरिन्छ भन्ने स्पष्ट भए पछि यो संरचनाको क्रमागत पुनर्निमाण यो स्मारकको उद्भभव कालदेखिनै भएको अनुमान गर्न सकिन्छ ।

काठको वैज्ञानिक तिथि निर्धारण गर्दा सिंहको मुख भएको स्तम्भको माथिल्लो भाग पाँचौ देखि छैठौ शताब्दीको भएको प्रमाणित भएको छ । काष्ठमण्डपको निर्माण हुनु भन्दा पहिलाको यो सिंहको मुख भएको काठको थाम या त काष्ठमण्डपको नजिकै रहेको कुनै पहिलेको सम्पदाको भाग हुनुपर्छ वा काष्ठमण्डपकै पुरानो संरचनाबाट निकालिएको भागमा पुन: कारिगरी गरिएको पनि हुनसक्छ भन्ने सम्वन्धमा हामीसँग कुनैपनि पुरातात्विक प्रमाणहरु छैनन् ।

यस्ता आरम्भिक गतिविधिहरुबाट आश्चर्य हुनु पर्दैन किनभने पाँचौ देखि आठौ शताब्दीसम्मका लिच्छवि अभिलेखहरुको प्राप्तिबाट काठमाण्डौ उपत्यकामा बसोबासको इतिहास स्पष्ट हुन्छ । त्यसै गरी भू- पुरातात्विक अनुसन्धानले काष्ठमण्डप क्षेत्रमा इ.पू.१०५० देखि नै मानव गतिविधि शुरु भएको र काठमाण्डौ उपत्यकाको वातावरणीय परिवर्तनको साथै ग्रामीण बनौटबाट शहरी बनौटमा परिवर्तन भएको पनि पहिचान गरेको छ।

संस्कृत ग्रन्थहरुमा फरक फरक खण्डहरुमा फरक फरक खालको माटो राखिएको बारे विवरण उल्लेख भएको हुँदा मूर्त सांस्कृतिक सम्पदासँग अमूर्त अभ्यासको वैज्ञानिक सम्बन्धको पहिचान गर्न माटोमा रासायनिक समिश्रणको विश्लेषण गर्ने कार्य शुरु भयो ।

संरचनाको मजवुतीको सुनिश्चितता गर्दै पवित्र विश्व वा मण्डललाई प्रतिनिधित्व गर्नेगरी काष्ठमण्डपको निर्माण योजना बनाइएको थियो । जसमा पर्खालहरुबाट नौवटा कोष्ठाकार संरचना बनाई त्यसको केन्द्रिय कोष्ठभित्र पुनः अर्को नौवटा कोठा मण्डल काष्ठमण्डपको मध्यमा भएको गोरखनाथ मन्दिरको ठिक तल बनाइएको पाइयो ।

काष्ठमण्डपको भग्नावशेषबाट सबै सामग्रीहरु यथोचित रुपमा अभिलेखित गर्दै जाँदा यसको निर्माण समयमै राखिएको ‘मण्डल’ स्वरुप कुँदिएको सुनको गोला पाताहरु चारै कुनाको ढुंगाको प्वालमा प्राप्त भए । यी चारवटा कुनाका ढुंगामाथि राखिएका सुनका मण्डलहरु पूजा गरी सम्पदाको उन्नति र कल्याणको लागि राखिएका थिए ।

जी.पी आर सर्भेबाट स्मारक वरिपरि ईटा छापिएको सतहमुनि प्राचीन निर्माणका अवशेषहरु भए नभएको जान्न सकियो । स्मारक क्षेत्रका भग्नावशेष भएका ठाउँमुनिका प्राचीन अवशेष र आधुनिक पाइपलाइनलाई राडारको संकेतले पहिचान गर्र्यो ।

यसको मद्दतबाट पुरातात्विक जोखिम नक्सा पनि तयार गर्न सकियो जसले भविष्यमा संरक्षित स्मारक क्षेत्रहरुमा विकास निर्माण र मर्मत संभारका कार्यलाई दिशानिर्देश गर्नेछ ।

भक्तपुर दरवार प्राङ्गणमा जी.पी. आर. सर्वेक्षण गर्दा प्राप्त भएको सबभन्दा महत्वपूर्ण उपलब्धि सन् १९३४ मा भत्किएको लामपाटीको जग हो जुन तह तहका छापिएका इटाले छोपिएको थियो।

जी.पी. आर. सर्वेक्षण र लक्षित उत्खननले हनुमानढोका र पाटनदरवार प्राङ्गणमा पहिला जानकारी नआएको सतहमुनिको सम्पदाको वारेमा जानकारी पाउनुका साथसाथै चाँगुनारायण प्राङ्गणमा समेत त्यस्तै सम्पदाहरु देखिएका छन्।

दक्षिण एसियाका सम्पदाहरुमा भूकम्प जस्ता प्राकृतिक प्रकोप एवं बढ्दो विकास निर्माण र द्वन्दहरुको कारणले धेरै किसिमका चुनौतिहरु बढी रहेका छन् । सांस्कृतिक सम्पदाहरुको प्रचार प्रसार र प्रवर्द्धनबाट सरोकारवालाहरु र स्थानीय समुदायलाई हुने सामाजिक र आर्थिक लाभ पनि स्पष्ट रुपमा देखिदै छ । यो जटिल विषय हो र स्थानीय समुदाय र अनुसन्धानकर्ता, सम्पदा व्यवस्थापक, सरकारी प्रशासन विचको समन्वयको कमीले सम्पदास्थलको प्रचार प्रसार र संरक्षणलाई विकास निर्माणका कार्यक्रममा समाविष्ट नगरिनुले यसबाट हुनसक्ने लाभलाई चुनौति दिइरहेको छ ।

यो कार्यशाला गोष्ठीले प्रत्यक्षरुपमा विपत्तिपछिको पुरातात्विक प्रतिक्रिया सम्बन्धी विषयमा खासगरी मानवीय र सांस्कृतिक विनासको बेला र त्यसपछि सम्पदाहरुको संरक्षण कसरी गर्न सकिन्छ भनि सम्वोधन गरेको थियो । यो कार्यशाला गोष्ठीले विविध विषयका प्राज्ञ, अभ्यासकर्ता, स्थानीय सरोकारवाला, प्रशासक र भूकम्पपछि पहिलो उद्धारमा लाग्ने समूहहरुलाई एकै ठाउँमा जुटाई संजाल तयार गर्र्यो । यस कार्यशालाका सहभागीहरुले प्राकृतिक विपत्ति र अन्य खतराको बेला सांस्कृतिक सम्पदाहरुको संरक्षण र पुनर्स्थापना सवलीकरणका लागि प्रस्ताव पारित गरेको थियो ।

नेपाल सरकार, पुरातत्व विभागको विद्यमान २०७२ को भूकम्पछिको पुनर्स्थापना मार्गदर्शनलाई पुनःदोहर्याउँदै यो प्रस्तावले नेपालमा भएका सम्पदा स्थलहरुले सामना गरिरहेका चुनौतिसँग लड्नुको साथै दक्षिण एसियाली देशमा भएका सम्पदाहरुको समुचित संरक्षणतर्फ उन्मुख गराउने छन् ।

यस्ता किसिमका खतरा र चुनौतिको बारेमा चेतना जगाउन हामीहरुले जोखिममा सम्पदाहरु २०७४ “दक्षिण एसियामा रहेका सांस्कृतिक सम्पदाहरुको संरक्षण र पुनर्स्थापनाको बाटो” विषयक अन्तराष्ट्रिय कार्यशाला गोष्ठी २०७४ भाद्रमा बेलायतको कला तथा मानविकी अनुसन्धान परिषद् र Global Challenges Research Fund को आर्थिक सहयोग र दुरहाम विश्वविद्यालयका यूनेस्को सम्बन्धी प्रध्यापक, नेपाल सरकार पुरातत्व विभाग, इकोमस नेपाल र यूनेस्को काठमाडौंको संयोजनमा गरेका थियौं ।

यी प्रस्तावहरुमा विविध विषयसँग सम्बन्धित विज्ञहरुद्वारा अनुसन्धान मार्फत भत्किएका सम्पदाहरुको जगको मूल्यांकन गर्ने कुरा समावेश गरिएको छ । कार्यशाला गोष्ठीमा भूकम्पीय मजवुति अनुसन्धनको विषयमा सम्पदाको जग क्षति नभएको अवस्थामा जस्ताको तस्तै राख्नु पर्ने सुझाव सहभागीहरुले दिएका थिए । साथसाथै सहभागीहरुले ऐतिहासिक स्थलको जमिनको सतहमुनि कुनै पनि हस्तक्षेप गर्नु पूर्व पुरातात्विक अनुसन्धान हुनु पर्नेमा जोड दिएका थिए । यो कार्यशाला प्रस्तावले दक्षिण एसियाली विज्ञहरु र विपत्तिको समयमा पहिलो पटक उद्धारमा लाग्नेहरुको संजाल विकास गर्ने र प्राकृतिक, सांस्कृतिक विपत्ति र द्वन्दको बेला सांस्कृतिक सम्पदाको संरक्षण र पुनर्स्थापनाको लागि तत्कालै परिचालन गर्ने कुरामा जोड दिएको थियो ।

यदि दुत गतिमा काष्ठमण्डपको पुनर्निर्माण कार्य शुरु भयो भने भग्नावशेषमा भएका धेरै कुराहरु नाश हुन्छन् भन्ने उद्देश्यसहित काष्ठमण्डपको इतिहास र विविध पक्षको बारेमा जानकारी लिन हाम्रो अनुसन्धान टोलीले कलाका सामग्री र अन्य नमूनाहरुको निरन्तर अनुसन्धान गरिरहेको छ । स्मारकहरु भूकम्पीय जोखिममा छन् अनि त्यस्ता प्रकोपप्रतिको प्रतिकृया पनि उत्तिकै खतराजन्य छ भन्ने पुरातात्विक अनुसन्धानबाट स्पष्ट भयो ।

जसरी मानवीय उद्धारको प्रयास महत्वपूर्ण छ, त्यसैगरी प्रकोपपछि स्मारकहरुको संरक्षण गर्नु र ऐतिहासिक सामग्रीहरु जोगाउनु उत्तिकै महत्वपूर्ण हुन्छ । यो क्षमताको विकास गर्न अनुसन्धान टोलीले भत्किएको स्मारकमै गई प्रयोगात्मक अभ्यास गराएको थियो ।

काठमाडौंमा गरिएको स्थलगत कार्यले पुरातात्विक उद्धार अनुसन्धानले पहिले थाहा नपाएको स्मारकको उल्लेखनीय इतिहास बारे प्रष्ट पार्न सक्दछ र स्मारक भत्कनुको यथार्थ विवरण दिन सक्छ भन्ने कुरा स्पष्ट पारेको छ । साथै यसले पुरातत्वविद्ले भूकम्प पछिको पुनरुद्धारमा तत्कालै सहभागी हुनेलाई सम्पदा संरक्षण र प्रमाण अभिलेखीकरण बारे तालिम दिन प्रमुख भूमिका खेल्न सक्छ भन्ने कुरा स्पष्ट भएको छ जसले ऐतिहासिक वस्तुहरुलाई थप क्षति हुनबाट बचाउँछ ।

भूकम्पपछि पहिलो उद्धारमा सहभागी हुनेहरुको साथै स्वयंसेवक, सम्पदा स्थल व्यवस्थापक, आपतकालीन सेवाहरु संचालन गर्ने संस्था, सैनिक र प्रहरीहरु जस्ता उद्धारकर्ता समूहलाई समावेश गरी मानवीय उद्धारलाई पहिलो प्राथमिकतामा राखी कुनै पनि वैज्ञानिक औजारविना भग्नावशेषलाई सावधानीपूर्वक हटाउने बारे तालिम प्रदान गरिएको थियो । हामीले तिनीहरुलाई ऐतिहासिक सामग्री पुनःप्रयोग गर्ने बारे सिकाउँदै र करोडौं मूल्य पर्ने पुनःप्रयोग गर्न सकिने ईटाहरु खेर जानबाट रोक्न समेत सचेत गराएका थियौं ।

जतिबेला जहाँ सम्पदा स्थलहरु प्राकृतिक प्रकोप र द्वन्दको चपेटामा पर्ने खतरा रहेको हुन्छ त्यहाँ काठमाडौंमा विकास गरिएको यो विधि विश्वका अन्य मुलुकहरुमा समेत प्रभावकारी सिद्ध हुनेछ भन्ने आशा लिइएको छ ।

हाम्रो उत्खनन् कार्यबाट काठमाडौं उपत्यकामा स्मारकहरुको निर्माण गर्दा गरिने विभिन्न पूजा पद्धति प्रकाशमा आएका र काष्ठमण्डप तथा अन्य ऐतिहासिक संरचनाहरु निकै बलियो जग भएको र विगतमा शताब्दीऔं देखिका भूकम्पबाट कुनै क्षति नभएको जानकारीमा आएको छ ।

हाम्रो उत्खनन् कार्यबाट काठमाडौं उपत्यकामा स्मारकहरुको निर्माण गर्दा गरिने विभिन्न पूजा पद्धति प्रकाशमा आएका र काष्ठमण्डप तथा अन्य ऐतिहासिक संरचनाहरु निकै बलियो जग भएको र विगतमा शताब्दीऔं देखिका भूकम्पबाट कुनै क्षति नभएको जानकारीमा आएको छ ।

भग्नावशेषमा परिणत भइसक्दा पनि काष्ठमण्डप अझै दैनिक गतिविधि र पूजा पद्धति र आस्थाको केन्द्रको रुपमा रहेको उत्खननका समयमा देखिएको थियो । स्मारकको आधारपेटीको वरिपरि माला, फलफूल, हरियो तरकारी बेच्नेहरुको घुइँचो देखिनाले यसले अझै पनि स्थानीय बजारको कार्य गरिरहेको पाइयो ।

सम्याइएको इटाहरु मात्र कायम हुँदा पनि समय समयमा जात्रा, पर्व विविध संस्कारहरु सम्पन्न गरिराखिएको र जात्रापर्वको बेला परम्परागत बाटोको रुपमा पनि प्रयोग गरिरहेको छ । यी आर्थिक र सांस्कृतिक क्रियाकलापले भूकम्पबाट अवशेषको रुपमा परिणत हुँदा पनि काष्ठमण्डपप्रति स्थानीय बासिन्दा र सरोकारवालाको अभौतिक महत्वलाई प्रष्ट पार्दछ ।

साथै काष्ठमण्डपले शहरको दैनिक जीवनपद्धतिसँग पनि सामन्जस्यता राख्दै काठमाडौंमा सामाजिक गतिशीलतालाई निरन्तरता दिन पनि महत्वपूर्ण भूमिका खेलेको छ । 

हामीहरुको अनुसन्धान परिक्षणलाई काष्ठमण्डप पुनर्निर्माण समितिले प्रयोग गरेर सम्पदाहरुको पुनर्निर्माणको लागि उत्तम बाटो स्थापित गरेको छ। यसले पुनर्निर्माणको लागि परम्परागत र स्वदेशी प्रविधि ,कलाकर्मीको महत्ववारे प्रकाश पार्नुका साथै भूकम्पीय सुरक्षा र समग्रतामा कुशल कलाकर्मी र कलाकारहरुलाई समेत जोडिएको छ। यसमा जगमा माटोको जोडाईको प्रयोग ,चिसोबाट जोगाउन र रुखहरु उम्रिन नदिन तामाको प्रयोगको साथै किटाणुहरुबाट जोगाउने जस्ता कुराहरु समावेश छन्। पहिला हराएको र उपेक्षित गरिएको स्थानीय प्रविधि र स्वदेशी ज्ञानको सम्वन्धमा पुन:प्रकाशमा ल्याईदै काठमाण्डौको प्रमाणिकता अनावश्यक रुपमा नासभै राखेको छ र पुनर्निर्माण र अन्तर्राष्ट्रिय विपत्ति र राहत सम्बन्धी सहायता कार्य गर्ने बेला सम्पदाहरुको अमूर्तपक्ष नष्ट र भ्रष्ट भै राखेको छ भन्ने ICOMPS को चासोलाई पनि सहि ढंगले सम्वोधन गरेको छ ।

एकातर्फ उद्धार उत्खनन् कार्यक्रम मार्फत काष्ठमण्डपको गरिमामय विगतको इतिहास प्रकाशमा आएको छ भने अर्कोतर्फ वर्तमान समयमा विभिन्न समुदायहरुको लागि काष्ठमण्डपको सान्दर्भिकताको निरन्तरता पनि छ । काष्ठमण्डपको पुनर्निर्माण सम्पदा पुनर्निर्माण र क्षितिजको खाली ठाउँ भरेको मात्र नभई अमूर्त परम्परा र रितिरिवाजबाट काष्ठमण्डप र समुदाय बीचको अन्तर सम्वन्धलाई परिस्कृत वनाएको छ ।

हामीहरुको अनुसन्धान परिक्षणलाई काष्ठमण्डप पुनर्निर्माण समितिले प्रयोग गरेर सम्पदाहरुको पुनर्निर्माणको लागि उत्तम बाटो स्थापित गरेको छ। यसले पुनर्निर्माणको लागि परम्परागत र स्वदेशी प्रविधि ,कलाकर्मीको महत्ववारे प्रकाश पार्नुका साथै भूकम्पीय सुरक्षा र समग्रतामा कुशल कलाकर्मी र कलाकारहरुलाई समेत जोडिएको छ। यसमा जगमा माटोको जोडाईको प्रयोग ,चिसोबाट जोगाउन र रुखहरु उम्रिन नदिन तामाको प्रयोगको साथै किटाणुहरुबाट जोगाउने जस्ता कुराहरु समावेश छन्। पहिला हराएको र उपेक्षित गरिएको स्थानीय प्रविधि र स्वदेशी ज्ञानको सम्वन्धमा पुन:प्रकाशमा ल्याईदै काठमाण्डौको प्रमाणिकता अनावश्यक रुपमा नासभै राखेको छ र पुनर्निर्माण र अन्तर्राष्ट्रिय विपत्ति र राहत सम्बन्धी सहायता कार्य गर्ने बेला सम्पदाहरुको अमूर्तपक्ष नष्ट र भ्रष्ट भै राखेको छ भन्ने ICOMPS को चासोलाई पनि सहि ढंगले सम्वोधन गरेको छ ।

निर्णयकर्ता, अभ्यासकर्ता, प्राज्ञ कलाकर्मी र स्थानीयवासिन्दाहरुले थुप्रै पाठ सिकिएको छ ।साथै काठमाण्डौ उपत्यका र त्यस भन्दा वाहिर पनि उत्तिकै सान्दर्भिक हुने थुप्रै विस्तारित ज्ञान पनि पाईएको छ ।यी मध्ये केही वेलायतको राष्ट्रिय आयोगले यूनेस्कोको निति तथा अभ्याससम्बन्धी सम्पदा, विपत्तिको प्रतिकृया र पुर्नउत्थान र ए.एच.आर.सि. को संलग्नतामा विकास गरेको हो।

यसका मुख्य दृष्टि कोणहरु निम्न लिखित थिए ।

एक: मूर्त र अमूर्त सांस्कृतिक र प्राकृतिक सम्पदा आकस्मिक तयारी र पुनरुत्थानका लागि अमुल्य श्रोतहरु हुन्।

दुई: विपत्ति पछिको पुनरुद्धार र पुनरुत्थानको प्रभावकारीता समावेशी, स्थानीय र सांस्कृतिक हिसावले उचित विधिमा भर पर्दछ।

काठमाण्डौ उपत्ययकामा विपत्तिपछि गरिएको स्थलगत अध्ययनबाट यी पाठहरु विश्वव्यापी रुपमा रहेका चुनौतिहरुको लागि सान्दर्भिक छन्।

यो हालसालै संस्कृति, सम्पदा र जलवायु परिवर्तन सम्बन्धी अन्तराष्ट्रिय सहप्रयोजन वैठकमा छलफल भएको विषय हो।जसको प्रयोजन आइ. पी.सि.सि.,यूनेस्को र इकोमसले गरेको थियो।जसले वैज्ञानिक र स्थानीय ज्ञान वा प्रविधिलाई एकीकरण गर्दा विगतलाई बुझ्न सहयोग हुनुका साथै सांस्कृतिक सम्पदा एवं तिनका समुदायहरुलाई जलवायु परिवर्तनको सामुन्ने भविष्यमा अनुकूल युक्त संरक्षण र सम्वर्द्धनमा सहयोग पुर्र्याएको छ ।

काष्ठमण्डपले वैज्ञानिक र पुरातात्विक अध्ययनको महत्वलाई स्पष्ट पारेको छ। विशेष गरी त्यस्ता पक्षहरुमा जहाँ इतिहास र संस्कृति सतहमूनि जोडिएर रहेका हुन्छन्।

यसले काष्ठमण्डपको निर्माणको समय सम्बन्धमा रहेको विवादलाई वैज्ञानिक समाधान गर्न सहयोग पुर्र्याउनुका साथै काष्ठ मण्डपको इतिहास अझ अगाडिसम्म पुर्र्याएको छ।

यसका साथै अनुसन्धानले काष्ठमण्डप भत्कनुको सम्भावित कारणलाई पनि संकेत गरेको छ। समय समयमा मर्मतको कमी र अनावश्यक जथाभावी रुपमा गरिएको संरक्षण र थपघटको कारणले काष्ठमण्डप भत्किएको स्पष्ट भएको थियो।

काष्ठमण्डप हिउँको पहाड फोड्ने एउटा उदाहरण हो।

नेपालभरी यस्ता थुप्रै स्मारकहरु र पुरातात्विक स्थलहरु छन् जसले पुरातात्विक अध्ययनको प्रतिक्षा गरिरहेका छन्। जसबाट विगतको इतिहासका ठूल-ठूला तथ्यहरु उजागर हुन सक्छन्। सम्पदासम्बन्धी ठोस नीतिको अभावले सम्पदाका संरचनाहरु निरन्तर रुपमा अतिक्रमण र नास भइरहेका छन्।

श्री राजेश शाक्य, प्रदेश सभा सदस्य।